Đề bài: Phân tích bài thơ Bên kia dòng sông Đuống (Hoàng Cầm).
Phân tích văn bản
Quê hương – hai từ mang đậm giá trị tâm linh, khiến ai xa cũng khao khát trở về. Quê hương đã trở thành máu thịt của chúng ta, là nguồn cảm hứng cho vô số nghệ sĩ. Với tình yêu quê hương sâu sắc, nhà thơ Hoàng Cầm đã thể hiện sự đau xót khi nghe tin Kinh Bắc bị thực dân Pháp xâm lược qua bài thơ ‘Bên kia sông Đuống’.
Bài thơ được sáng tác vào năm 1948, thời điểm cuộc kháng chiến chống Pháp đang diễn ra gay go. Khi Hoàng Cầm đang làm việc tại chiến khu Việt Bắc, ông nghe tin quê nhà bị giặc chiếm đóng. Trong đêm đó, ông viết với tâm trạng đau đớn và căm phẫn đối với quân cướp. Sông Đuống chảy qua tỉnh Bắc Ninh, quê hương của nhà thơ ở huyện Thuận Thành, phía bên kia sông Đuống. Vì vậy, ông đã chọn ‘Bên kia sông Đuống’ làm tiêu đề cho tác phẩm của mình.
Hình ảnh tuyệt đẹp của quê hương Kinh Bắc
Bài thơ mở đầu với hình ảnh rực rỡ, sôi động của quê hương Kinh Bắc trước khi bị xâm lược:
‘Em ơi! Buồn làm chi
Anh đưa em về dòng sông Đuống
Ngày xưa cát trắng mịn màng
Sông Đuống trôi qua
Một dòng nước lấp lánh
Nằm ngả ngả giữa thời kỳ kháng chiến
Xanh mướt bãi mía bên dâu
Ngô khoai xanh um tươi’
Tiếng gọi ‘Em ơi’ và cách xưng hô anh – em mang một sự dịu dàng và thấm thiết. Việc sử dụng từ đại từ ’em’ tạo nên nhiều ý nghĩa sâu xa. Đây có thể là một người thân thiết với tác giả. Hoặc có thể tác giả đang diễn đàn với bản thân hoặc gọi tên tất cả những người con yêu nước, những người phải chịu áp bức của quân thù. Câu thơ đầu tiên vừa như một lời an ủi vừa như một lời giãi bày nỗi lòng của tác giả.
Sông Đuống được miêu tả đẹp một cách giản dị với những bờ ‘cát trắng mịn màng’ mênh mông, phong phú. Các từ như ‘lấp lánh’, ‘xanh xanh’, ‘um tươi’ đã phản ánh một vẻ đẹp êm đềm, thanh bình của vùng đất Kinh Bắc. Đây là nơi có dòng sông Đuống ‘nằm ngả ngả’, có những bãi mía, bờ dâu, những cánh đồng ngô, cánh đồng khoai bát ngát. Đó là những đặc điểm nổi bật của cuộc sống nông thôn Việt Nam. Có bao nhiêu làng quê không có những bãi mía, bờ dâu, thửa ruộng ngô, khoai bắt gặp ngay? Chỉ với vài nét miêu tả, Hoàng Cầm đã giúp chúng ta nhận ra cuộc sống của những người dân ở đây khá phong phú. Nhưng những điều đó đã thuộc về quá khứ. Từ ‘ngày xưa’ khiến chúng ta nhớ đến những câu chuyện cổ tích, những ký ức về một thời đã qua.
Sông Đuống – chứng nhân lịch sử và tình yêu quê hương
Dòng sông yêu thương không chỉ mang vẻ đẹp lấp lánh, thanh bình mà còn là bằng chứng lịch sử. Sông Đuống được gợi lên như một nhân vật với tư thế ‘nằm ngả ngả’. Đây là tư thế khiêm tốn, gần gũi. Có lẽ dòng sông đã chứng kiến và trải qua nhiều biến cố của lịch sử dân tộc nên giờ đây trở nên trầm lắng hơn? Sông Đuống trở nên sống động, có hồn, có hình dáng cong vút mềm mại. Dòng sông không chỉ đứng im mà nó còn ‘trôi đi’ cùng với vẻ đẹp lộng lẫy, sáng lấp lánh.
Khi quân Pháp xâm lược đến, hết thảy những gì đẹp đẽ đã tan biến vào quá khứ, chỉ còn lại bầu trời u hoài, khắc khoải nhớ về những ngày tháng êm đềm, yên bình ở quê hương:
‘Đứng bên này sông sao nhớ thương
Sao đau đớn như rụng bàn tay’
Đó không chỉ là nỗi đau thể xác mà còn là nỗi đau tinh thần. Đất nước quê hương bị chà đạp khiến trái tim của tác giả rỉ máu. Chỉ có người yêu quê hương, mê mẩn với quê hương sâu sắc mới cảm nhận được nỗi đau ấy. Những bãi mía, bờ dâu chỉ còn lại trong ký ức, trong nỗi nhớ của Hoàng Cầm khi đứng bên này sông nhìn về quê hương. So sánh nhẹ nhàng cùng với từ ngữ ‘sao nhớ thương’, ‘sao đau đớn’ như một bản nhạc cất lên đã miêu tả sâu sắc hơn nỗi đau mất mát. Quê hương như một phần của cơ thể con người, mất đi quê hương làm sao con người có thể không đau đớn?
Càng nhớ thương về Kinh Bắc nhiều hơn, mảnh đất ấy lại hiện rõ trong kí ức của nhà thơ:
‘Phía bên sông Đuống
Quê hương ta mùa lúa thơm bát ngát
Tranh Đông Hồ gà lợn sặc sỡ trên giấy điệp
Màu sắc dân tộc tỏa sáng trên nền giấy’
Tranh Đông Hồ là loại tranh dân gian vẽ trên giấy điệp, thể hiện nét văn hóa truyền thống của Việt Nam. Nội dung thường là phong tục tập quán, hình ảnh về con người, động vật, hay cảnh làng quê. Màu sắc tươi tắn làm nổi bật tranh, mang lại sự sống động và tính dân tộc. ‘Màu dân tộc’ trên tranh Đông Hồ thể hiện bản sắc dân tộc Việt Nam. Quê hương còn mang hương thơm của lúa nếp mùa mạnh mẽ.
Nhưng chiến tranh đã lấy đi tất cả:
‘Quê hương ta từ những ngày khủng khiếp
Giặc xâm lược, lửa cháy lan tỏa
Đồng ruộng khô héo
Nhà cửa thiêu đốt
Đàn chó hoang hú
Lưỡi dao sắc bén, máu chảy đầm đìa
Ngõ thẳm hoang vắng
Mẹ con cùng đàn lợn khóc thương
Chia xa hàng trăm lối
Đám cưới chuột nhưng nay tan vỡ dưới bóng đạn’.
Từ ‘ngùn ngụt’ không chỉ phản ánh ngọn lửa hung dữ của kẻ thù mà còn thể hiện sự căm hận sâu nặng, bùng cháy trong lòng mỗi người con yêu nước. Quân xâm lược đã thiêu cháy những ngôi nhà ấm áp, hủy hoại mọi thứ, tách rời mọi người. Những hình ảnh về ‘đám cưới chuột, đàn lợn’ là biểu tượng của tranh Đông Hồ, mô tả cuộc sống bình dị, yên bình của con người, thể hiện vẻ đẹp văn hóa Việt Nam… giờ đây bị phá hủy dưới áp lực của kẻ xâm lăng.
Hòa quyện với vẻ đẹp của con người và thiên nhiên
Sự đẹp đẽ của con người cũng được nhà thơ ghi lại bằng nỗi nhớ không dứt:
‘Những nàng vẻn vẹn kén cười quết trầu
Những cụ già bồng bế bước chậm chạp
Những em ấp úng đôi má ửng hồng’
Cuộc sống của người dân ở đây phong phú về vật chất. Ngoài ra, đời sống tinh thần cũng rất đa dạng với các nghi lễ nhuộm răng, thói quen ăn trầu,… Tất cả điều này tạo ra nét đặc trưng riêng của con người Kinh Bắc. Phụ nữ Kinh Bắc rất duyên dáng:
‘Ai về bên kia sông Đuống
Có nhớ từng khuôn mặt sen thơ
Những cô gái buôn hàng răng đen
Mỉm cười như mùa thu rực nắng’
‘Khuôn mặt sen thơ’ tươi tắn, dịu dàng, nụ cười như nắng mùa thu đã để lại dấu ấn khó phai trong lòng người đọc. Sự kết hợp này của nhà thơ tạo nên sự mềm mại, uyển chuyển. Vẻ đẹp của con người hòa quyện với vẻ đẹp của thiên nhiên, tạo nên một hình ảnh quyến rũ, hài hòa.
Đồng thời, nhà thơ cũng mô tả sự gian di, sự chịu đựng của những người mẹ:
‘Mẹ già nua cầm cốc gánh hàng rong
Chồng chất cau khô
Vài hũ nước hoa nho nhỏ
Vài tờ giấy ướt sương sớm’
Những người mẹ bản lĩnh đã dốc hết sức mình từ sớm, hy sinh không ngừng để lo cho gia đình. Đối mặt với gánh nặng cuộc sống, họ chỉ còn lại ‘một ít quả câu khô’, ‘vài lọ mỹ phẩm’, ‘một ít giấy vệ sinh’. Nhưng ‘bọn ác quỷ hung ác’ không tha, chúng tấn công, cướp bóc, gây ra ‘những vết máu lan rộng trong chiều đông’, phá vỡ mọi hoạt động hằng ngày. Những hành động ‘đạp’, ‘quất’, ‘bạo tàn’, ‘lao vào’ là biểu hiện của sự tàn bạo, dã man của kẻ thù. Chúng đã gây ra nhiều đau đớn cho quê hương, cho dân tộc.
‘Những chiếc lá rụng nằm trước lều
Vài đường vết máu lan rộng trong chiều đông’
Nhịp điệu của những câu thơ chậm rãi, tận sâu vào từng tình tiết. Những chiếc lá rụng lẻ loi, màu đỏ của máu đã từ từ lan ra, lan ra theo hướng của mùa đông vắng vẻ. Còn điều gì đau đớn hơn nữa? Máu và nước mắt đã hòa quện vào nhau, phản ánh lên sự tuyệt vọng trước cuộc chiến không nghĩa, trước quân xâm lược không mảnh tình thương. Chiến tranh đã trở thành nỗi ám ảnh không lối thoát cho những đứa trẻ vô tội, trong giấc mơ họ cảm nhận được âm thanh của ‘những tiếng súng rền như sấm’, những bóng ma quân lính không ngừng truy đuổi dù là trẻ con. Tội lỗi của chúng đã ghi sâu vào lòng đất quê hương, nhưng mỗi lần bị đạp xuống, lòng dân ta lại càng kiên định trong ý chí chiến đấu:
‘Trên mảnh đất này đã ghi lại tội lỗi,
Chúng ta không ngừng truy tìm sự báo thù’
‘Quân đội bên bờ sông đã quay trở lại’ cùng với nhân dân, họ nổi lên chống lại kẻ thù, mang lại sự bình yên cho đất nước, xóa tan ‘những giờ đau thương’ mà nhân dân phải chịu đựng. Cả quân và dân ta đã đoàn kết, tất cả chỉ vì quê hương được an bình, không còn bóng dáng của quân thù:
‘Và trên những cánh đồng của chúng ta, mùa xuân đang lan tỏa vẻ đẹp rực rỡ
Gió mang theo tiếng hát về gần
Thợ cày và dân quân đang làm việc với sự hăng say’
Mảnh đất Kinh Bắc sẽ phục hồi, trở lại với hình ảnh phồn thịnh và yên bình như trước kia, và sự nổi dậy của quân ta đã khiến:
‘Các trại quân địch bắt đầu run rẩy trong sương mù
Nỗi sợ hãi bắt đầu lan tỏa giữa chợ
Gậy lùa cuối thôn
Lúa chín màu vàng hoe khiến quân giặc mất hồn
Ăn không ngon
Ngủ không yên
Đứng không vững
Chúng bay như phát điên
Quay cuồng như đang bị đẩy vào đống lửa’
Sự đa dạng của câu thơ khiến cho dòng thơ trở nên hùng tráng, đầy quyết tâm, diễn đạt lòng yêu nước anh hùng của vùng đất Kinh Bắc. Trước tình thế đó, kẻ thù bỗng ‘mất hồn’, ‘phát điên’. Họ không ngờ rằng những người bình thường lại sở hữu sức mạnh phi thường như vậy.
Những dòng thơ cuối cùng trong bài thơ đã thể hiện một ước mơ chân thành về một cuộc sống yên bình, đầy đủ:
‘Khi nào anh quay trở về bên sông Đuống
Em sẽ đợi anh
Em mặc chiếc yếm thắm
Em buộc lụa hồng
Em dạo bước trên con đường núi sông
Vui cười bên ánh sáng của mùa xuân’.
Hình ảnh của cô gái trong yếm thắm, buộc lụa hồng vô cùng quyến rũ và đẹp đẽ. Người con gái của Kinh Bắc toát lên vẻ đẹp mê hoặc, lôi cuốn trong ‘cuộc hội non sông’. Dòng thơ bộc lộ sự hối hả, mong chờ ngày bình yên để tác giả được chiêm ngưỡng vẻ đẹp tươi mới, trong lành đó.
Sara.edu.vn cập nhật thông tin nhanh chóng, với tin tức đa dạng về ẩm thực, phong thủy, công nghệ, giáo dục, làm đẹp,… liên tục và chính xác 24/7. Hãy truy cập sara.edu.vn ngay để cập nhật những thông tin mới nhất!
